آمار تفکیکی نشان می دهد ایران حدود 5 میلیارد دلار یارانه به نفت، 12.5 میلیارد دلار یارانه به برق و 12.2 میلیارد دلار یارانه به گاز تخصیص داده است، پس از ایران، چین با 21.7 میلیارد دلار یارانه نفت و 3.8 میلیارد دلار یارانه برق در جایگاه دوم قرار داشته است.
البته نکته اینجاست که چین با تولید ناخالص داخلی حدود 14.86 هزار میلیارد دلار دومین اقتصاد بزرگ جهان در سال 2020 بوده و 3 میلیون و 381 تن معادل نفت انرژی مصرف کرده است.
با این مختصات باز هم از نظر پرداخت یارانه انرژی پس از ایرانی قرار گرفته که در سال 2020 با تولید ناخالص داخلی 192 میلیارد دلاری رتبه 51 اقتصاد جهان را داشته و 268 میلیون تن معادل نفت، انرژی مصرف کرده است، اما هدف از پرداخت این یارانه انرژی در ایران چه بوده و آیا به آن رسیده است؟
یارانه انرژی جهان در 2020
در سال 2020 مقدار یارانه پرداختی انرژی در جهان 40 درصد کمتر از سال 2019 بوده و با رقمی حدود 181 میلیارد دلار به پایین ترین سطح از سال 2007 تاکنون رسیده است. به عبارتی دیگر، حدود 50 میلیارد دلار کمتر از سال 2019 بوده است.
در میان انواع سوخت، یارانه فرآورده های نفتی همچنان در این سال بیشتر از دیگر سوخت ها بوده است؛ با رقمی حدود 90 میلیارد دلار، در این سال، یارانه پرداختی به سوخت مصرفی خانه ها از یارانه سوخت مصرفی حمل ونقل پیشی گرفت.
در انرژی مصرفی خانگی، یارانه سوخت فسیلی تولید برق با 50 میلیارد دلار در رتبه اول، گاز با 35 میلیارد دلار یارانه در رتبه دوم و زغال سنگ با 1.7 میلیارد دلار یارانه در رتبه سوم قرار داشت.
اهداف یارانه ها
براساس یک تعریف جهانی، هدف از یارانه انرژی، حفظ قیمت های پایین برای حمایت از مصرف کنندگان است، اما این یارانه ها هزینه بالایی دارند و دولت ها باید هزینه زیادی را برای تأمین این یارانه ها بپردازند.
این مسئله می تواند مانع تلاش دولت ها برای کاهش کسری بودجه شود و سرانجام پرداخت کننده نهایی هزینه این یارانه ها خود مردم هستند که اغلب با تورم و کاهش قدرت خرید به سبب استقراض دولت روبه رو می شوند.
از سوی دیگر پرداخت یارانه به انرژی در صورتی که به درستی طراحی و در اقتصاد سالم پرداخت نشود، سیگنالی غلط را به جامعه مخابره می کند، مبنی بر اینکه نیازی به اصلاح الگوی مصرف، ارتقای بازده وسایل انرژی بر، افزایش بازده نیروگاه ها و بهره وری صنعت وجود ندارد، همین مسئله مصرف انرژی را بیشتر و یارانه پرداختی به آن را نیز تشدید می کند و اقتصاد را در دوری باطل به دام می اندازد.
مرتضی بهروزی فر، کارشناس انرژی در این باره می گوید: «از دلایلی که دولت ها اقدام به پرداخت یارانه انرژی می کنند، می توان به ایجاد رفاه به ویژه برای قشور ضعیف یا حمایت از یک بخش خاص مانند صنایع رو به رشد اشاره کرد، اما این یارانه ها در یک اقتصاد سالم و بر اساس تعاریف دقیق پرداخت می شود و به نتیجه هم می رسد.»
بهروزی فر ادامه می دهد: «برای مثال یارانه ای که در هند پرداخت می شود، سرانجام هدف ابتدایی را محقق می کند؛ سبب فقرزدایی می شود و منابع هدر نمی روند. این خیلی مهم است که منابع تخصیص داده شده سبب تحقق هدف شود، البته دولت ها اغلب از محل منابع خود اقدام به پرداخت یارانه ها می کنند، اما در ایران یارانه ها عدم النفع است بدان معنا که دولت از مبلغی که می تواند بگیرد می گذرد، نه آنکه منابعی را از محل های دیگر مانند مالیات به این موضوع اختصاص دهد.»
رابطه یارانه و مصرف انرژی در ایران
ترازنامه انرژی کشور برای سال 1397 (2019-2018) نشان می دهد که براساس تازه ترین اطلاعات موجود، سرانه مصرف نهایی انرژی ایران به 1.7 برابر میانگین جهانی رسیده است. در سال 2021 میلادی با در نظر گرفتن رشد مصرف انرژی در ایران و روند معکوس سرانه مصرف انرژی در جهان، این نسبت بیشتر نیز شده است.
اما آخرین ترازنامه انرژی کشور شدت مصرف گاز را در ایران 6.4 برابر و نفت خام و فرآورده های نفتی را 1.4 برابر میانگین سرانه مصرف جهانی گزارش می کند، تنها در سال 1397 میزان بهره وری مصرف انرژی 11.1 درصد کاهش داشته که نشان دهنده اتلاف انرژی و همین طور یارانه هاست.
حمیدرضا صالحی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران با اشاره به ناموفق بودن یارانه های انرژی در ایران بیان می کند: «ایران بالاترین سطح یارانه انرژی را در جهان دارد، اما آیا این یارانه ها باعث شده که رفاه در ایران بیشتر از کشورهای دیگر باشد؟ همین مسئله نشان می دهد یارانه ها نمی توانند سطح رفاه را در ایران بیشتر کنند. حتی این یارانه ها در یک اقتصاد بیمار زمینه ناکارآمدی بیشتر اقتصاد را ایجاد کرده اند و همین مسئله هر روز سطح رفاه را کاهش می دهد.»
او ادامه می دهد: «یک اقتصاد نابکار نمی تواند خروجی داشته باشد. یارانه های گزافی که ایران برای انرژی در نظر گرفته، مسئله رقابت پذیری را هم از بین برده و سبب شکل گیری امضاهای طلایی شده که جامعه را منفعل کرده است. این مسئله نرخ مشارکت مردم را نیز کاهش داده است.»
صالحی با بیان اینکه اگر یارانه ها هدفمند بود شاید می توانست از قشر ضعیف حمایت کند، تأکید می کند: «متأسفانه یارانه ای که امروز به قشور ثروتمند جامعه می رسد چند برابر قشور ضعیف است. باید نگاه کرد که در جهان چگونه از ابزار یارانه در بستر اقتصادی سالم استفاده می کنند و چگونه به هدف می رسند. برای نمونه ترکیه امروز به دو دهک ضعیف جامعه به ازای 140 کیلووات مصرف برق یارانه می دهد. هدف مشخص است و به نتیجه هم می رسد.»
وی با اشاره به اینکه اگر یارانه ها اصلاح شود قشر متوسط قوی می شود و قشر ضعیف را هم با خود به بالای خط فقر می کشد، می گوید: «اگر کسب وکارها با محوریت قشر متوسط جامعه رشد کند، کیک اقتصاد هم بزرگ می شود و افزون بر افزایش قدرت خرید مردم، درآمد دولت نیز از محل مالیات بیشتر می شود، اما اکنون نتیجه ای جز افزایش مصرف انرژی، تشدید فقر، کاهش بهره وری و ناترازی بودجه نداشته است. این یارانه از جیب مردم فقیر به دهک های ثروتمند جامعه داده می شود.»
رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران با اشاره به اینکه دولت باید هنرمندانه این یارانه ها را تبدیل به درآمد با پشتوانه برای مردم و همین طور افزایش رفاه و سطح بهداشت کند، توضیح می دهد: «نباید یارانه های انرژی در این سطح و آن هم به نادرست ترین شکل پرداخت شود. دولت باید از خود سؤال کند که چرا 86 میلیارد دلار در سال یارانه انرژی می دهیم، اما رفاه بیشتر نمی شود؟ و آنگاه دست به اصلاحات بر اساس یک سند راه انرژی بزند.»
افزایش قیمت انرژی به چه قیمتی؟
اما پرسش اینجاست که اگر امروز ایران همه یارانه های انرژی را حذف کند، آیا با این مبالغ دریافتی از جامعه می تواند سطح رفاه را بالا ببرد و توسعه ایران را رقم بزند؟ مجلس شورای اسلامی این روزها طرح هایی را در قالب حذف یارانه های سوخت و پرداخت یارانه های نقدی بیشتر دنبال می کند، اما آیا این طرح از نظر علم اقتصاد قابل دفاع است؟
بهروزی فر، کارشناس انرژی در این باره می گوید: «پاسخ این پرسش ها منفی است. کدام کشور را می توان در نقشه جهان یافت که یارانه سوخت را حذف کند و منابع حاصل را به دست مردم بدهد؟ آیا این هدف اصلی یارانه هاست؟ اینکه بنزین و گاز و برق را به قیمت واقعی بفروشیم، اما به جای 45 هزار تومان یارانه نقدی، ماهانه 450 هزار تومان به هر نفر پرداخت کنیم؟ این یک اشتباه فاحش است.»
وی توضیح می دهد: «درست است که ایران یک کشور ثروتمند از جهت منابع انرژی است و یارانه ها نیز از جیب دولت پرداخت نمی شود، اما افزایش قیمت حامل های انرژی نیز در ایران اگر سبب توسعه صنعتی نشود و به صورت نقدی به مردم داده شود، رفاهی ایجاد نخواهد کرد.»
بهروزی فر ادامه می دهد: «ما از ابتدا به دنبال هدف خاصی از پرداخت یارانه ها نبوده ایم و فقط می خواستیم انرژی به دست مردم ارزان تر برسد، اما الان طرح هایی که برای اصلاح یارانه ها دست به دست می شود، مخرب تر از یارانه پنهانی است که پرداخت می شود. اگر ما همین امروز هم قیمت ها را افزایش دهیم و یارانه ها را 450 هزار تومان کنیم، مورد اقبال عمومی قرار خواهد گرفت، اما این نه تنها رفاه به دنبال ندارد، بلکه تبعات بیشتری برای قشور آسیب پذیر هم دارد. تورم مدام بیشتر می شود و ماه به ماه ارزش یارانه نقدی هم از دست می رود. منابعی هم برای توسعه صنعتی و حتی نگهداشت صنایع مرتبط با انرژی باقی نمی ماند و هر روز شرایط بدتر می شود.»
اما چاره چیست؟
اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفت، گاز و پتروشیمی ایران در گزارشی عنوان می کند: «حذف یارانه ها به معنای تخصیص بهتر منابع در نظام انرژی، آشکارسازی مشوق ها برای صرفه جویی انرژی و سرمایه گذاری بیشتر در فناوری های کارآمدتر و پاک تر است. منابع مالی حاصل از حذف یارانه ها می تواند برای تأمین اهداف سیاست عمومی از جمله پشتیبانی هدفمند برای دسترسی فقرا به انرژی، اختصاص یابد.
بدیهی است که انجام اصلاحات در حوزه انرژی، اقدام آسانی نیست، چراکه اصلاح قیمت اثر مستقیمی بر زندگی روزانه مردم می گذارد. اما شواهد و نتایج بررسی های پرشمار تأییدکننده این موضوع است که طراحی درست و اجرای دقیق اصلاحات در حوزه انرژی سرانجام منافع مستحکم تری را برای جامعه به ارمغان می آورد.»
ضمن آنکه اگر گام ها به درستی برداشته شود و مردم مطمئن باشند که افزایش قیمت حامل های انرژی تأثیری مستقیم و غیرمستقیم در سطح رفاه و بهداشت و اشتغال آنها دارد، احتمال دارد حامی اصلاحات خواهند شد؛ اما افزایش یارانه نقدی همه دهک های جامعه مخرب ترین نوع اصلاحات است، از این رو باید با تأمل اقتصادی و برنامه ریزی دقیق به سمت طبقات پایین نمودار بزرگ ترین پرداخت کننده های یارانه انرژی در جهان حرکت کرد.
