بانک و صنعت، بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند پدیده آلودگی در مناطق شهری از پیامدهای توسعه صنعتی و ازدیاد مراکز شهری است و استفاده بی‌رویه از منابع انرژی فسیلی و مواد شیمیایی زیان‌آور، بر شدت این آلودگی‌ها افزوده است. اما باید توجه داشت که امروزه کلان‌شهرهای بسیاری در سراسر جهان وجود دارد که با وجود فعالیت‌های صنعتی و ازدحام جمعیت، باز هم میزان آلودگی محیط‌زیست آن‌ها به‌مراتب کمتر از تهران و کلان‌شهرهای ما ازجمله اهواز، اصفهان، اراک، کرمانشاه، ایلام و ... است. بر اساس مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته یکی از دلایل افزایش آلودگی علاوه بر موارد مورداشاره عدم توجه کافی به مسئله محیط‌زیست و اثرات زیست‌محیطی است.
همین مسئله موجب مجموعه‌اقداماتی برای افزایش آگاهی مردم برای نگهداری محیط زیست و تحریک سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی جانوری شده است و ما شاهد بودیم که در هفته‌های اخیر دانش‌آموزان مقطع ابتدایی در انگلیس در تظاهرات محیط زیستی در مخالفت با سیاست‌های این کشور در برابر تغییرات اقلیمی شرکت کردند و در همین راستای اعتراضات محیط زیستی در سراسر جهان برگزار شد و هم? این موارد بیانگر اهمیت دغدغه‌های زیست‌محیطی در اقصی‌نقاط جهان است.
در ایران نیز ما با چالش‌های زیست‌محیطی عمده‌ای چون آلودگی هوا و تخریب یا آلودگی محیط‌زیست مواجه هستیم که منشأ و عامل اصلی آن انسان و عملکرد ناشی از فعالیت‌های صنعتی و ... است که متأسفانه امروزه به‌عنوان معضلی زیست‌محیطی از روند روبه‌رشدی برخوردار است. در پی مطالعاتی که برای نخستین بار برای کاهش معضل آلودگی هوا در کشور انجام شد، برنامه‌ای تحت عنوان «برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوای تهران» در سال 1379 طراحی و به تصویب رسید تا بر طبق آن، هوای تهران ظرف مدت ده سال، به وضعیت مناسب و مطلوب دست یابد؛ این طرح مشتمل بر هفت محور بود، استانداردسازی خودروهای جدید و از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، معاینه فنی خودروها، بهبود کیفیت سوخت، گسترش و ارتقای حمل‌ونقل عمومی، مدیریت ترافیک و آموزش همگانی. این طرح با همکاری وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت محیط‌زیست، شهرداری تهران و پلیس راهنمایی و رانندگی اجرا شد؛ ولی بسیاری از اهداف مندرج در این سند محقق نشد.
پس‌ازآن در سال 1386 «طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران» تصویب شد که در راستای اهداف طرح جامع تهران و برنامه چهارم توسعه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور بود. این طرح با چشم‌اندازی بیست‌ساله، آینده و تحولات مطلوبی را برای شهر تهران و کلان‌شهرها متصور بود و همانند طرح قبلی به ارتقای کیفیت حمل‌ونقل، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، تولید خودروهای دوگانه‌سوز اشاره داشت و علاوه بر آن بر موارد دیگری نیز تأکید داشت، ازجمله گسترش فضاهای سبز اطراف معابر، ایجاد معابر پیاده‌رو در مناطق تجاری شهر و وضع عوارض جدید برای خودروها متناسب با مصرف سوخت و انتشار آلودگی اما همان‌گونه که مشاهده می‌کنیم، هیچ‌یک از این راهکارها تاکنون پاسخگوی معضل آلودگی هوای شهر تهران و کلان‌شهرها نبوده است.
باید توجه داشت که در این میان به طبیعت و منابع و مواهب طبیعی بیش از همه آسیب رسیده و تخریب شده است، طبیعتی که خود عامل تعدیل‌کننده و کاهش‌دهنده آلودگی هواست. درختان و گیاهان و چشم‌اندازهای طبیعی نیز همانند انسان در معرض خطر آلودگی هستند. گیاهان توانایی جذب آلاینده‌ها به‌ویژه کربن را دارند که خود می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشد. با توجه به طرح کاهش آلودگی هوا که قرار بود از سال 1391 در هشت کلان‌شهر کشور اجرا شود، توسعه فضای سبز یکی از بندهای عمده بود که انجام آن بر عهده شهرداری گذاشته شد. بر اساس این طرح سالانه می‌بایست یک مترمربع بر سرانه فضای سبز در کلان‌شهرهای کشور به‌ویژه شهر تهران افزوده می‌شد. اما آیا واقعاً چنین امری تحقق یافته است؟
آن‌چنان‌که کارشناسان اظهار داشته‌اند، سرانه فضای سبز در حوزه درونشهری تهران 3 /15مترمربع است و این در حالی است که سرانه مطلوب و ایدئال فضای سبز بین 20 تا 25مترمربع است و تا به امروز نیز هنوز شاهد قطع بی‌رویه و غیرمجاز درختان در سطح شهر و در نواحی پیرامونی هستیم؛ برای نمونه وقتی ما به چشم‌اندازهای اطراف تهران که می‌نگریم جز کوه و بیابان غبارگرفته چیزی دیده نمی‌شود، نه خبر از درخت است و نه سرسبزی و چشم‌اندازهای طبیعی. کاهش چشمگیر تعداد درختان چه در حوزه درونشهری و چه در اطراف شهر و نیز کاهش سالانه فعالیت‌های باغی و زراعی در اثر مهاجرت روستاییان به کلان‌شهرها و تخریب مزارع و باغ‌ها پیرامون شهر برای احداث خانه‌های دوم ساکنان شهری از عمده دلایل افزایش آلودگی هستند. آنچه مسلم است توسعه صنعتی و شهرنشینی، رهاوردها و اثرات مخرب زیست‌محیطی اجتناب‌ناپذیری با خود به همراه دارد اما همه این‌ها نباید دلیلی باشد برای نادیده‌گرفتن نقش درختان و گیاهان و ادامه روند گیاه‌زدایی از فضاهای شهری باشد.
درختان تأثیر بسزایی در پالایش محیط‌زیست دارند و کارکرد آن‌ها به‌مراتب از گلدان‌ها و درختچه‌های موقت، بهتر و مؤثرتر است. بنابراین باید برای جلوگیری از قطع درختان و کاشت درختان جدید، از نوع و گونه مناسب، تدابیری اندیشیده شود و اقدامات سریعی صورت پذیرد.
در حال حاضر به نظر می‌رسد که سازمان‌ها و دستگاه‌های اصلی متولی به وظایف و مسئولیت خود در این حوزه بر اساس شرح وظایف و ساختار خود کمتر به ایفای نقش در این حوزه می‌پردازند. ازجمله سازمان‌های متولی اصلی کیفیت محیط‌زیست، سازمان حفاظت از محیط‌زیست است که باید در دو حوزه طبیعی و انسانی، عهده‌دار شناسایی به‌موقع علل و عوامل و رفع و کاهش آلودگی محیط‌زیست باشد. از دیگر سازمان‌ها می‌توان به سازمان زیباسازی شهرداری تهران، سازمان فضای سبز، منابع طبیعی و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و سایر نهادها و سازمان‌های دولتی، عمومی (مانند شهرداری‌های مناطق مختلف و به‌ویژه کلان‌شهرها) و سازمان‌های مردم‌نهاد اشاره کرد.
و درنهایت، توسعه فضاهای سبز و درختکاری و احیای باغات و جنگل‌های اطراف کلان‌شهرها، نه‌تنها در پاکیزگی هوا تأثیر چشمگیری دارد بلکه بر جذابیت دیداری شهرها و افزایش پتانسیل‌های گردشگری آن‌ها نیز خواهد افزود و این‌همه باید از سطح شعار و طرح و برنامه فراتر رفته و به‌طورجدی مورد اقدام قرار گرفته و نتایج عملی و ملموس آن بررسی شود و هرساله روز درختکاری فقط در حد شعار و کاشتن چندین و چند اصله نهال نباشد، بلکه با جدیت بهانه‌ای باشد برای توجه خاص و معطوف‌نمودن نگاه‌ها به کاشتن نهال و درختکاری و توسعه فضای سبز به‌عنوان یکی از بدیهی‌ترین اصول حقوق شهروندی و فراهم‌آوردن محیطی سبز و مطلوب زندگی انسان‌ها.
امیداست با یک عزم جدی و ملی، روز درختکاری بهانه‌ای باشد برای توجه به آموزش، فرهنگ‌سازی و مواظبت و صیانت و احیای منابع طبیعی و محیط‌زیست و توسعه فضای سبز در تمامی نقاط شهری، پیرامونی و روستایی در جهت کاهش آلودگی و شادابی محیط زندگی و سرزندگی انسان برای رشد و توسعه کشور و تلاش در این عرصه که نیازمند همکاری و تعامل و ازخودگذشتگی آحاد و اقشار مختلف مردم است.
منوچهر جهانیان
رئیس دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ
