آنچه ما درباره شهرسازی عمودی نمی دانیم

بانک و صنعت، حامد محرمی زارع، کارشناس عمران در یادداشتی با اشاره به تجربه شهرسازی عمودی در شهرهای بزرگ جهان، به دلایل غفلت از این سیاست در شهرسازی پایتخت، تهران، پراخته است که متن کامل آن ازنظرتان می گذرد:

شهرسازی در جهان بر اساس متدهای مختلفی از قرون گذشته تاکنون گسترش یافته است. اما از سال 1928 به بعد که فضل الرحمان خان بنگلادشی شروع به طراحی آسمان خراشهای نیویورک کرد مفهومی جدید در شهرسازی پدید آمد.

شهرسازی عمودی به طور خلاصه به نوعی از توسعه شهری اطلاق می شود که در آن به جای توسعه محیطی شهرها به شکل عمودی توسعه پیدا می کنند. طی دهه های گذشته جمعیت شهری بسیار گسترش یافته است و برخی جوامع سنتی در ایران و جهان مثل جوامع روستایی و عشایری به شدت محدودتر می شوند.

اگر بخواهیم از نظر محیط زیستی به آن نگاه کنیم باید از این خبر خوشحال بود؛ چون خروج انسان ها از قالب جوامع روستایی و عشایری جغرافیای حضور انسان در طبیعت و زیستگاه های انسانی را محدود تر می کند. یک خانواده عشایر کمتر یعنی کاهش دست اندازی به اندازه چند هکتار کمتر به طبیعت است. یک خانواده روستایی کمتر یعنی آزاد شدن چند هکتار زمین بیشتر و افزایش زیستگاه که پیامد این موضوع می تواند باشد.

در کنار این موضوع اگر برای جمعیت تولید شده شهری، مکانی مناسب در نظر گرفته نشود، پیامد این موضوع، افزایش قیمت زمین در شهرها و متعاقباً افزایش قیمت مسکن است.

در این شرایط شهر به شکل محیطی گسترش پیدا می کند. زاغه ها و مناطق بدون استاندارد شهرسازی و خدمات شهری متولد می شوند. آسیب های اجتماعی پدید می آید و کلانشهرها با مشکلات دومینویی حاصل از این روند مهاجرت بیش از پیش درگیر می شوند.

اول از همه باید به این سوال پاسخ داد که آیا توسعه شهرها و افزایش جمعیت شهرها درست است یا غلط؟ باید گفت این موضوع هم مزایایی دارد و هم معایبی که باید به هر دو توجه کرد.

افزایش جمعیت شهرها اگر به شکل استاندارد و با برنامه باشد آسیب نیست و می تواند مزایای بسیاری هم داشته باشد. مثل شهرهای شرق آسیا که جمعیت بسیار بالایی را در شهرها دارند. اما اگر این موضوع به شکل غلط و بدون برنامه ریزی انجام شود سبب آسیب به محیط زیست و هدررفت منابع و مشکلات حادتری می شود. از موضوع شهرسازی عمودی و مهاجرت به نقد سیاست های شهرسازی در تهران بپردازیم.

از دهه 30 موضوع زاغه ها در تهران مورد توجه قرار گرفت. همچنین مهاجرت فزاینده ای به تهران انجام شد و شهر به شکل غیر عادی شروع به رشد کرد. به طور دقیق نمی توان اظهارنظر کرد اما سیستم حاکمه در آن زمان (پیش از انقلاب) معتقد بود باید به سمت برج سازی حرکت کند تا بتواند جمعیت افزایش یافته را در تهران ساکن کند.

از همین رو، شهرک ها و برج ها یکی پس از دیگری در تهران در حال شکل گیری بود.

اما پس از انقلاب موضوع تغییر پیدا کرد. شهرسازان، یک بومی نگری غیر قابل انطباق با تئوری های جهانی را در سر داشتند. در نتیجه این سیاست ها و تئوری ها، طرح توسعه پایتخت کامل شده و شهر به شکل محیطی برای توسعه آماده تر شد. در این طرح، تنها یک منطقه برای برج سازی در نظر گرفته شده بود.

چرا سیاست گذاران شهری از توسعه عمودی شهر غافل شدند؟

موضوع اساسی که هیچگاه مطرح نشد این بود که چرا ما باید توسعه محیطی داشته باشیم؟ به نظر می رسد علت آن، این بود که برای توسعه عمودی باید زیرساخت ها آماده شود و اصولاً توسعه عمودی به مراتب گران تر از توسعه محیطی شهرهاست و سیاست گذاران شهری در دهه های قبل، نمی خواستند این هزینه ها، سبب نارضایتی مردم شود.

این در حالی است که هدف از توسعه، ایجاد مسکن برای جمعیت افزایش یافته شهری است؛ ولی این موضوع هیچگاه تحقق نیافت.

فرض کنید شما یک عرصه (زمین) 10 هزار متری را به تعداد برابری قطعه تقسیم کرده و پس از تعیین معابر، بخواهید در این زمین، خانه هایی 4 طبقه بنا کنید. با فرض اشغال 20 درصدی عرصه توسط معابر، 8 هزار متر مفید برای ساخت و ساز در اختیار دارید.

با فرض تقسیم عرصه به زمین های 200 متری، می توان 40 قطعه زمین و در مجموع 1600 واحد مسکونی در اختیار داشت. اگر در همان زمین مذکور، برجی به ارتفاع 150 متر قرار بود بنا شود، با فرض سطح اشغال 60 درصدی در این زمین و همچنین فرض واحدهای 140 متری، می شد بیش از 1000 واحد مسکونی ایجاد کرد؛ با این تفاوت که زمین مناسبی برای خدمات در اختیار شهروندان قرار می گرفت، استاندارد فضای سبز تأمین می شد و حتی معابر بسیار بزرگ تری در اختیار داشتیم.

آسیب های شهرسازی افقی در مقایسه با شهرسازی عمودی

اولین آسیب افزایش محیطی و افقی شهرها نابودی خاک حاصلخیز است؛ دومین موضوعی که می توان از آن به عنوان آسیب توسعه افقی شهر یاد کرد، افزایش هزینه های بلند مدت اداره شهر است.

به عبارت دیگر، شهری که افقی گسترش یافته، در بلند مدت هزینه های به مراتب بیشتری را طلب می کند. از طرف دیگر، میل به مرکزگرایی شهروندان همان شهری که افقی توسعه یافته، باعث می شود مردم رغبتی به حضور در شهرک ها نداشته باشند. شهرک های هر چه بزرگ تر باشند، به کریدورهای ارتباطی عریض تری نیاز دارند. گسترش حمل و نقل عمومی در این شهرها به دلیل گستردگی شهر، بسیار گران تر است و شهر کوچک تر نیاز به کریدور کم عرض تر و زیرساخت کمتری از نظر طولی دارد.

اغلب شهرهای ایجاد شده در حاشیه تهران کنونی مشکلات پیچیده تری دارند. شهرسازی محیطی نه تنها مشکل مسکن را حل نمی کند بلکه باعث سرایت این مشکل به شهرهای حاشیه ای هم می شود. تقریباً همه شهرهای تازه تأسیس در مفهوم «پایین شهر» جای گرفته اند و این موضوع باعث بحران در گسترش شهر شده است. به خصوص که برخی نقاط شهری با تراکم بالای جمعیت و برخی نقاط دیگر با تراکم جمعیت کمتر رو به رو هستند.

زیرساخت های شهری تقویت شود

در این وضعیت ما باید به تغییر زیرساخت های شهری و آماده سازی زیرساخت های شهری برای شهرسازی عمودی بیاندیشیم.

ایران جزو معدود کشورهای جهان است که مردمانش از شهرهای دیگر (کرج و اسلامشهر و پرند و پردیس) برای کار و انجام امور به شهر مادر (تهران) می آیند. روزانه میلیونها سفر این چنینی اتفاق می افتد.

در صورت ساکن شدن این جمعیت در تهران می توان از مصرف شدن میلیون ها لیتر سوخت جلوگیری کرد.

تهران بر اساس استاندارد متروپلیتن ها ساخته نشده و مشکلات کنونی مسکن در تهران دقیقاً به همین دلیل است. این روندها باید اصلاح شود. اکنون نظریه «Megaskyscapers» (آسمان خراش های فوق بزرگ) در جهان در خصوص شهرسازی مطرح می شود.