در سال های اخیر بحث کارمزد خدمات بانکی و نسبت درآمدهای غیرمشاع بانک ها به کل درآمدها، به موضوعی جدی برای بانک ها، مشتریان و سیاست گذاران نظام بانکی ایران تبدیل شده است. افزایشی که در نرخ تورم، هزینه های اداره بانک ها و مسایل زیرساختی رخ داده، بار دیگر لزوم بازنگری و واقعی سازی کارمزدها را برای متولیان پولی و بانکی کشور برجسته ساخته است.
کارمزد خدمات بانکی چیست و چرا اهمیت دارد؟
کارمزد بانکی مبلغی است که بانک ها در ازای ارائه انواع خدمات از مشتریان دریافت می کنند؛ خدماتی نظیر انتقال وجه، صدور کارت، ارائه خدمات اینترنت بانک، صدور ضمانت نامه، حواله جات داخلی و بین المللی، خدمات ارزی، وام و ... . این کارمزدها منبع درآمدی برای بانک محسوب می شوند که اصطلاحاً درآمدهای غیرمشاع نامیده می شود. وجه تمایز درآمدهای غیرمشاع با درآمد مشاع بانک ها (مانند سود تسهیلات) در این است که بانک، ریسک نکول یا دیرکرد را متقبل نشده و درآمد صرفاً به واسطه ارائه خدمت یا تسهیل تراکنش دریافت می شود.
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، بخش بزرگی از درآمد بانک ها از محل دریافت کارمزد تامین می شود. این مدل به بهینه شدن ترکیب درآمدی بانک، افزایش پایداری درآمد و کاهش وابستگی به سود تسهیلات کمک می کند. از طرف دیگر، واقعی و عادلانه بودن کارمزدها و شفافیت ساختار آن برای مشتریان، یکی از شاخص های سلامت بازار بانکی و اعتماد عمومی است.
وضعیت کنونی کارمزد خدمات بانکی در ایران
نگاهی به تعرفه های کارمزد خدمات بانکی در ایران نشان می دهد که در مقایسه با هزینه های واقعی ارائه خدمات بانکی، این کارمزدها فاصله زیادی با واقعیت دارند. بخشنامه های بانک مرکزی طی سال های گذشته اکثراً نرخ های ثابت و ناچیزی برای انواع خدمات، حداکثر تا چند هزار تومان، تعیین کرده است؛ حتی برخی خدمات کلیدی (نظیر انتقال وجه پایا و ساتنا، صدور کارت بانکی) برای مشتریان خانگی تا مدت ها یا رایگان یا با کارمزدی بسیار اندک انجام می شد. عمده کارمزدها نیز تابعی از سقف های قدیمی و بی تناسب با هزینه های جاری بانک و تحولات نرخ ارز و تورم باقی مانده است.
این موضوع باعث شده، سهم درآمد ناشی از خدمات بانکی در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه بسیار کمتر باشد. به بیان دیگر، بانک ها برای پوشش هزینه های خود ناگزیرند به درآمدزایی از محل اعطای تسهیلات (درآمد مشاع) و اقدامات غیربانکی تمرکز کنند. ادامه این روند به ساختار معیوب درآمد بانک ها دامن می زند و انگیزه لازم برای توسعه فناوری، نوآوری خدماتی، بهینه سازی شبکه شعب و حرکت به سمت بانکداری دیجیتال را از بین می برد.
دلیل پایین بودن کارمزدها چیست؟
دولت و بانک مرکزی همواره با هدف حمایت از اقشار ضعیف و مشتریان عام بانکی، تعیین کارمزد پایین یا حذف کارمزد برخی خدمات را دنبال کرده اند. این سیاست اگرچه در ظاهر با اهداف حمایتی توجیه می شود، اما در عمل آثار زیان باری بر نظام بانکی داشته و به تدریج موجب تضعیف بنیه مالی بانک ها شده است. دریافت نکردن یا ناقص کارمزد عمده خدمات بانکی، یعنی هزینه های بانک همچنان بالا می ماند و درآمدی متناسب وارد بانک نمی شود؛ نتیجه، فشار مضاعف بر شبکه بانکی و کاهش کیفیت خدمات است.
علاوه بر این، دریافت نکردن کارمزد متناسب، تقاضای کاذب برای برخی خدمات از جمله صدور کارت بانکی، تراکنش های بی مورد و گسترش کارت به کارت های پرتکرار را به همراه داشته که هزینه های عملیاتی بانک ها را باز هم افزایش داده است.
اهمیت بازنگری و واقعی سازی کارمزدها
بانک ها نیز بنابه محدودیت های ساختاری و سیاست های نظارتی بخش اعظمی از هزینه های خود را نمی توانند از محل کارمزدها جبران کنند. در برخی موارد، هزینه تراکنش انجام شده حتی چند برابر کارمزد دریافتی است. برای مثال، هزینه زیرساخت های پرداخت و نگهداری شبکه کارتخوان ها و ATMها در بسیاری از پروسه ها از کارمزدی که از مشتری نهایی دریافت می شود بیشتر است و تفاوت آن را یا بانک باید بپردازد یا به نوعی بر دوش شبکه بانکی و کل اقتصاد تحمیل می شود.
از این رو، کارشناسان بر این باورند که واقعی سازی نرخ کارمزدها یکی از اجزای ضروری اصلاحات بانکی است. این سیاست سبب افزایش درآمد پایدار بانک ها، کاهش تقلب و تراکنش های جعلی، بهبود کیفیت و توسعه خدمات و تشویق به استفاده عقلایی از خدمات بانکی می شود.
راهکارها و ملزومات اجرایی
مهم ترین پیش شرط پیاده سازی نظام کارمزدی واقعی، رعایت شفافیت و اطلاع رسانی دقیق به مشتریان بانکی است. فرهنگ سازی و آموزش جامعه برای درک اهمیت پرداخت کارمزد منصفانه و تاثیر آن بر ارتقای کیفیت و پایداری خدمات بانکی، مانع از مقاومت و نارضایتی خواهد شد. همچنین لازم است سازوکار حمایت از اقشار ضعیف و آسیب پذیر از مسیر یارانه دهی هدفمند انجام شود و نه با سوبسید نادرست در کل نظام بانکی.
در نهایت، باید پذیرفت که بانکداری رایگان همواره ممکن و حتی مطلوب نیست. بانک ها برای بقا، توسعه و نوآوری، به درآمد کارمزدی شفاف و منطقی نیاز دارند؛ اصلاحات تدریجی در این حوزه، مزایای اقتصادی، امنیتی و فناورانه بر کل نظام مالی کشور خواهد داشت.
#حسین جواهریان