به گزارش بانک و صنعت، این در حالی است که لیلا جولایی، رییس اداره نظارت بر امور حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست فارس نیز در یادداشتی به روزنامه اعتماد (مورخ دوشنبه 30 فروردین) از شیوع این بیماری ویروسی مشترک بین دام و حیات وحش خبر داد و عنوان کرد که در دو سال گذشته تنها در استان های فارس و اصفهان نزدیک به هزار رأس بز و پازن و قوچ و میش بر اثر این بیماری از بین رفته که به گفته ایشان این عدد بسیار بزرگ تر از آمار سالانه شکار غیرمجاز در این مناطق است.
یکی از عشایر محلی که خواست نامش ذکر نشود گفت:«حدود تلفات مشخص نیست اما می دانیم که زیاد است. برآورد محلی ها بالای 200 یا 300 لاشه است. چند روز پیش جز دو منطقه درسایبان و پارک ملی قطرویه در چاه نفتی داراب هم مواردی از تلفات گزارش شد. محیط زیست ماده ای را که مخصوص ضدعفونی است در دبه های یک لیتر و یک لیتر و نیمی به محلی ها داده و خواسته اند که داخل چشمه ها ریخته شود اما این مردم محلی هستند که آستین بالا زده و تعدادی از لاشه ها را دفن کرده اند.
محلی ها چند باری گزارش دادند که مواردی از بیماری در پارک ملی قطرویه هست اما توجه نشد تا بار سوم که قتل عامی از مرگ و میر بز و پازن دیده شد. افراد باتجربه تر می گویند که تنها راه حل دور کردن سریع گوسفندهای محلی از این مناطق، شستن و آب آهک زدن آبشخورها و سوزاندن اطراف چشمه ها با گازوییل و نفت و سمپاشی است. آن طور که ما دیده ایم بیشترین آسیب از طریق آب و دور آبشخورهاست.
بالاخره وقتی لاشه اینها روی زمین می افتد، حیوانات دیگر مانند کفتار و گرگ از آنها تغذیه می کنند و کافی است که آن حیوان سر چشمه دیگری برود و از آب مصرف کند یا فضله ای نزدیک آب بیندازد، دیگر جلوی مصیبت را نمی توان گرفت.»
بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک چیست؟
ایمان معماریان، دامپزشک حیات وحش درکتاب راهنمای میدانی بیماری های عفونی، متابولیک و انگلی رایج در حیات وحش ایران می نویسد: «در اکثر مواقع ابتلا به طاعون نشخوارکنندگان کوچک به صورت حاد است، این بیماری بسیار واگیردار و عامل آن یک Morbillivirus از خانواده Paramyxoviridae است. این بیماری مخصوصا بز را درگیر می کند و در ایران به صورت بومی است.
از سال 1381گزارش هایی تایید نشده از ابتلا به این بیماری در کل و بز مناطق مختلف ایران وجود داشت. در سال 1394 تلفات بالای کل و بز بر اثر این بیماری در استان های مختلف از جمله مرکزی، زنجان، قزوین، البرز و تهران تایید شد. در اکثر مواقع ابتلا به این بیماری همراه با تب ناگهانی است که به مدت 5 تا 8 روز ادامه دارد و اگر حیوان تلف نشود رو به بهبود می رود. اما مرگ ناگهانی با علایم اندک قابل رویت در بزها به شدت رایج است. علایم شاخص بیماری عبارت است از ترشحات بینی که با زخم های نکروتیک(بافت مرده) در بینی و محوطه دهانی همراه است.
ضمن اسهال شدید که بی رنگ و گاهی همراه با خون است یا ذات الریه همراه با برونشیت و التهاب مجاری هوایی همراه با سرفه های مقاوم نیز از نشانه های بیماری است؛ البته جانوران بهبودیافته همواره ضعیف و مستعد ابتلا به سایر عوامل عفونی هستند.»این دامپزشک حیات وحش در پاسخ به این پرسش «اعتماد» که چرا کل و بز وحشی نسبت به این بیماری مقاومت کمی دارند، می گوید:«گزارش ها نشان داده که در کل و بز بالای 80 درصد جمعیت های درگیر بیماری تلف شده اند.
هنوز علت آن مشخص نیست اما نشانه ها از علایم مخاطی در دهان و مخاط دستگاه گوارش شروع می شود و متعاقب آن اسهال شدید، درگیری ریه و عفونت های شدید است که باعث مرگ حیوان می شود. این را هم بگویم که گزارش هایی از بروز این بیماری درگوزن سان ها و تلفات آنها وجود دارد.»
مخزن بیماری کجاست؟
ایمان معماریان می گوید:«مخزن اصلی این بیماری نشخوارکنندگان اهلی هستند.تا زمانی که دامداری سنتی وجود دارد و چراگاه و آبشخور دام های اهلی با حیوانات وحشی تداخل دارد، بیماری راحت انتقال پیدا می کند. مهم ترین کاری که می توان انجام داد،کنترل و پیشگیری از بیماری است نه درمان آن چون این بیماری وقتی شیوع پیدا کند، دیگر قابل درمان نیست. جلوگیری از ورود دام های اهلی به زیستگاه های حیات وحش راه کنترل بیماری است. واکسیناسیون مداوم و صحیح دام های اهلی مخصوصا دام هایی که نزدیک زیستگاه های حیات وحش هستند، ضروری است.»
برنامه سازمان دامپزشکی چیست؟
دکتر علیرضا اکبرشاهی، مدیرکل دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های دامی سازمان دامپزشکی در مورد برنامه این سازمان جهت مهار وکنترل طاعون نشخوارکنندگان کوچک می گوید:«سازمان بهداشت جهانی دام پس از ریشه کن کردن طاعون گاوی طی سال های گذشته برای ریشه کنی طاعون نشخوارکنندگان کوچک برنامه ریزی کرده و تمام کشورهای دنیا متعهد شده اند که تا سال 2030 در این راستا قدم بردارند. سازمان دامپزشکی کشور هم بالطبع وظیفه و تعهد دارد که کارهایی را در این زمینه انجام دهد.کنترل و ریشه کنی طاعون نشخوارکنندگان کوچک 4 مرحله دارد که ایران در حال حاضر در مرحله 2 است.
مرحله اول مربوط به شناسایی بیماری و فراهم سازی تجهیزات آزمایشگاهی مرتبط است که طی 10 سال گذشته خوشبختانه در کشور انجام شد و بحث های آموزش و اطلاع رسانی صورت گرفت. سازمان دامپزشکی طی 10 سال گذشته در یک روند صعودی نسبت به افزایش واکسیناسیون دام های حساس با اولویت دام های اهلی مستقر در مناطق پرخطر مانند مناطق نزدیک به زیستگاه های حیات وحش اقدام کرده.
در سال 1392 در کشور 3042 کانون بیماری گزارش شد و تعداد دام واکسینه در این سال بالغ بر 7072009 راس بود. افزایش واکسیناسیون(واکسیناسیون 37833015 راس دام سبک در کشور) طی سال های گذشته سبب کاهش تعداد کانون های بیماری به تعداد 361 کانون در سال 1399 شد که همین امر اهمیت واکسیناسیون گسترده را در کاهش کانون های بیماری متذکر می شود.»
او می افزاید:«بررسی نمودارها و آمارها طی سنوات گذشته نشان می دهد که روند بروز بیماری به ویژه در دام های اهلی با کاهش قابل توجه روبه رو بوده اما در خصوص دام های وحشی هنوز رخدادهایی از بیماری گزارش می شود. در راستای تعهد بین المللی و پیگیری ریشه کنی بیماری در کشور اولین مرحله از واکسیناسیون گسترده و عمومی که به صورت کاملا رایگان و با استفاده از واکسن تولید داخل است از اردیبهشت ماه سال جاری در سراسرکشور به مدت 3 ماه آغاز و برنامه ریزی شده که بیش از 60 میلیون راس دام سبک کشور تحت پوشش واکسیناسیون قرار گیرند.
این امر کمک می کند که میزان بیماری در دام های اهلی به شدت کاهش پیدا کند. از سال چهارم برنامه فقط واکسیناسیون بره ها و بزغاله های غیرواکسینه است و از سال ششم کشور در مرحله سوم کنترل بیماری قرار می گیرد.»او در پاسخ به این سوال که چقدر احتمال دارد بعد از انجام واکسیناسیون گسترده، بار دیگر مشکل از طریق دام های آلوده وارد شده ازکشورهای همسایه بروز کند، می گوید: «این احتمال هست به ویژه اینکه در برخی کشورهای همسایه پیشگیری و کنترل بیماری های دامی به خوبی صورت نمی گیرد.
بحث قاچاق دام و جابه جایی دام سبب می شود که دام های آلوده حتی در صورت کوچ موقت وارد مناطق پرخطر شوند و در تماس با دام های وحشی قرار گیرند. دام های وحشی به دلیل عدم واکسیناسیون به شدت نسبت به این بیماری حساس هستند و در زمان خشکسالی و کمبود آب، حیوانات وحشی به آبشخور دام های اهلی نزدیک می شوند و احتمال خطر بروز بیماری در دام های وحشی به شدت افزایش می یابد.»
او راهکار کنترل بیماری در حیات وحش را اجرای اقدامات لازم شامل پیشگیری و ایجاد ممانعت در تماس بین حیوانات وحشی و اهلی، واکسیناسیون گسترده جمعیت دام اهلی، جمع آوری سریع لاشه ها و تلفات حیات وحش و سوزاندن آنها و ضد عفونی آبشخورهای حیات وحش عنوان می کند:«طی 3 سال گذشته، کانون های پرخطر در کشور کاهش داشته اما هنوز هم احتمال خطر هست مگر اینکه واکسیناسیون کامل انجام شود و امید داریم پس از آن موارد بروز بیماری به تعداد انگشتان دست برسد.
این بیماری جزو بیماری هایی است که اگر واکسیناسیون انجام یا دامی درگیر شود و بهبود پیدا کند، ایمن خواهد بود اما در حیوانات وحشی چون هیچ ایمنی مناسبی در برابر بیماری و طبیعتا امکان واکسیناسیون هم وجود ندارد بنابراین دام هایی که آلوده باشند همچنان می توانند منجر به گسترش بیماری و افزایش تلفات شوند.»
نقش اساسی سازمان های متولی در ساماندهی دام های کوچ رو مدیرکل دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های دامی سازمان دامپزشکی در پاسخ به این پرسش که دلیل پیشتازی بیماری در استان هایی مانند فارس، اصفهان (کلاه قاضی) و خراسان جنوبی(کمرسرخ) چیست، می گوید:«طی سنوات گذشته، سازمان دامپزشکی از طریق تامین بخشی از مواد ضدعفونی کننده برای ضد عفونی آبشخورهای حیات وحش و تشخیص بیماری در تلفات حیات وحش همکاری هایی با سازمان حفاظت محیط زیست داشته اما واقعیت این است که بخشی از دام عشایر کوچ رو است و جابه جایی هایی که به مناطق پرخطر و زیستگاه های حیات وحش رخ می دهد، ضرورت این را ایجاب می کند که دیگر سازمان های متولی نیز در خصوص کنترل تردد دام عشایر به مناطق حیات وحش به صورت جدی تر اقدام کنند چون تا زمانی که تماس دام اهلی و دام وحشی به حداقل ممکن نرسد این مشکل حل نخواهد شد.
درست است که واکسیناسیون بخش عمده ای از مشکل را حل می کند اما ساماندهی تردد دام ها هم موردی است که نباید مغفول بماند.» او خطر خشکسالی ها و کم آبی را هم در سال جاری خیلی جدی می داند:«باید توجه و نظارت جدی شود که در زمان هایی که خشکسالی اتفاق می افتد، آبشخورهای مناطق حفاظت شده از نظر تامین آب مشکلی نداشته باشند تا حیوانات وحشی مجبور نباشند برای دسترسی به آب به جاهایی که دام اهلی است، نزدیک شوند؛ این توصیه خیلی جدی و اکید است که تا زمان به سرانجام نرسیدن واکسیناسیون گسترده، سازمان های متولی در خصوص تامین آب مورد نیاز دام وحشی در مناطق تحت حفاظت خود برنامه ریزی مناسب داشته باشند.»
خطر ترددهای بی رویه،کوچ اجباری حیات وحش و گسترش بیماری با این وجود احسان سعیدی، دامپزشک حیات وحش می گوید: مهم ترین کاری که در این برهه خاص و با این تلفات گسترده باید انجام شود، این است که از ازدیاد بی رویه افراد و ورودهای غیرضروری به منطقه جلوگیری به عمل آید. حضور پرتعداد محیط بان ها در این شرایط حتی برای گشت و پیدا کردن لاشه ها کار درستی نیست چراکه باعث ناامن تر شدن زیستگاه ها می شود و در نتیجه گله ها ناچار به مهاجرت های اجباری می شوند و مهاجرت های اجباری دامنه بیماری را روز به روز گسترده تر و شیوع را هم بیشتر می کنند.
این بیماری باید به اوج برسد و از بین برود و بهتر است که محیط بان ها الان و در این شرایط تلاش کنند که امنیت زیستگاه بیشتر شود نه اینکه بالعکس با حضورشان باعث ناامنی و مهاجرت گله ها شوند.ایمان معماریان هم معتقد است که وقتی این بیماری شایع می شود،کاری نمی توان انجام داد:«هرگونه ورود غیرعادی و تجمع در زیستگاه، سطح ایمنی و استرس را بالا می برد وکمکی جز مهاجرت اجباری نمی کند. استفاده از مواد ضد عفونی، تکان دادن لاشه و ... فقط مشکل را بیشتر می کند.درست است که در زمان بیماری کاری نمی توان کرد؛ اما قبل و بعد بیماری باید به صورت مستمر اقدامات لازم انجام شود تا از شیوع مجدد جلوگیری شود.»
آیا گوشتخواران هم در خطر هستند؟
سوال دیگری که مطرح است، این است که با توجه به احتمال تغذیه گوشتخواران از لاشه های آلوده، آیا خطری می تواند متوجه گوشتخواران شود؟ احسان سعیدی، دامپزشک معتمد سازمان محیط زیست در این مورد با قاطعیت نظری نمی دهد و معتقد است که در این زمینه باید از ویروس شناس ها پرسش شود؛ با این حال به نکته ای جالب اشاره کرده و می گوید:«بیماری دیستمپر، بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک(Peste des Petits Ruminants)، بیماری طاعون گاوی(Rinderpest) و بیماری سرخک انسانی (Measles) از یک جنس ویروس هستند، در اصل یک RNA Virus منفی از جنس Morbillivirus است که قرابت ژنتیکی خیلی نزدیکی را در آنها سبب شده؛ حتی یک فرضیه است که می گوید طاعون نشخوارکنندگان صدها سال قبل از طاعون گاوی ایجاد شده بنابراین احتمال تبدیل های متقابل وجود دارد و این احتمال را نمی توان با قاطعیت رد کرد و گفت که برای گوشتخواران خطری نیست.»
آیا احتمال انتقال این بیماری به انسان وجود دارد؟
ایمان معماریان می گوید:«طاعون نشخوارکنندگان کوچک به انسان منتقل نمی شود اما در صورت مشاهده موارد مشکوک در نشخوارکنندگان باید سریع به نزدیک ترین مراکز دامپزشکی اطلاع رسانی شود. توصیه ما این است که هرگونه گزارش و نمونه برداری با حضور دامپزشک باشد و دامداران با واکسینه کردن دام های خود نه تنها سرمایه خود بلکه سرمایه طبیعی یک سرزمین را حفظ کنند.»
تنها راه مقابله پیشگیری است
سعیدی در خاتمه یادآور می شود که گره این داستان به دست چند سازمان باز می شود و صرفا انتظار داشتن از محیط بان زیستگاه های مختلف حیات وحش درست نیست:«سازمان دامپزشکی وظیفه دارد که واکسیناسیون تمام دام های اهلی را انجام دهد، خرید و فروش دام های واکسینه نشده ممنوع است نه تنها باید به دامدارها آموزش داده شود بلکه باید در موارد لازم برخورد قانونی هم صورت بگیرد.
سازمان منابع طبیعی باید همکاری کند تا جلوی این پروانه های چرای بی حد و حصر گرفته شود چون مشخص است که با این ظرفیت چرای بی رویه، وضعیت سلامت حیات وحش نادیده گرفته شده است. تنها راه مقابله با بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک پیشگیری است بنابراین هیچ راهی جز جلوگیری از ورود دام های اهلی به مناطق و واکسینه کردن دام های اهلی وجود ندارد.
این را هم باید بگویم دامی هم که واکسینه شده تا 3 الی 4 هفته باید در قرنطینه بماند نه اینکه تا واکسن زده شد، اجازه ورود حیوان را بدهند. اگر این محدودیت ها رعایت شود، می توان جلوی چنین مرگ و میرهایی را گرفت وگرنه متاسفانه باید شاهد چنین آمار تلفات بالایی باشیم و از دست رفتن حیات وحش را به نظاره بنشینیم.»
