عملیات بانکداری اسلامی در دو دهه گذشته گسترش قابل توجهی داشته است به طوری که حتی در کشورهای غیر مسلمان مانند انگلستان، که جمعیت مسلمان آنها قابل توجه است، بانکداری اسلامی در حال تبدیل شدن به ر قیبی جدی برای بانکداری متعارف است. این گسترش با سرعت ادامه دارد به طوری که سازمان بین‌المللی کمیسیون اوراق بهادار پیش بینی نموده است که تا سال 2015نیمی از پس‌انداز جمعیت مسلمان 2/1 تا 6/1میلیاردی در نهادهای مالی اسلامی جذب خواهد شد.
مهمترین ویژگی بانکداری اسلامی آن است که به‌طور کلی در هیچیک از تراکنش‌های آن، عنصر بهره جایگاه ندارد و نباید داشته باشد. اما بانکداری اسلامی خیلی فراتر از یک نظام بانکی بدون بهره است. بانکداری اسلامی و نهادهای مالی اسلامی بخشی از نظام اقتصادی اسلام است که در راستای تحقق یک جامعه اسلامی وظایف معینی را فراتر از عملیات بانکی در خصوص رشد، تولید، کمک به امحاء فقر و گسترش عدالت دارد. گسترش عدالت و بهبود توزیع درآمد در جامعه یکی از وجوه تمایز مهم نظام بانکداری اسلامی است.
این بدان معنا است که در نظام بانکداری اسلامی، مبنای پرداخت وام و تسهیلات، برخورداری از تمکن مالی نیست، بلکه بنگاه‌های کوچک و کسانی که از وثیقه و تمکن مالی برخوردا نیستند، با رعایت حقوق سپرده‌گذاران، از جایگاه ویژه‌ای در پرداخت تسهیلات برخوردارند.
نظام بانکداری بدون ربا در جمهوری اسلامی ایران، یکی از دستاوردهای پرارزش انقلاب اسلامی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357، اداره بانک‌ها بر اساس موازین اسلامی و احکام الهی از جمله نخستین خواست‌های مردم بود. به همین سبب، پیش نویس قانون عملیات بانکی بدون ربا که توسط متخصصین مجرب و آگاهان مسایل شرعی تهیه و به مجلس تقدیم شد و در دهم شهریور ماه 1362، به تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان رسید.
آیین نامه اجرایی قانون مزبور نیز به تصویب هیأت دولت رسید و دستورالعمل‌های اجرایی مربوطه نیز به تصویب شورای پول و اعتبار رسید و به بانک‌های سراسر کشور ابلاغ شد. به این ترتیب نظام بانکداری بدون ربا، از اول فروردین ماه 1363، توسط بانک‌های کشور به مورد اجرا گذاشته شد و امروزه همه بانک‌های کشور در چارچوب این نظام فعالیت می‌کنند.
علیرغم این رشد جهانی و سابقه 35ساله اجرای نظام بانکداری اسلامی در ایران و موفقیت‌هایی که نظام بانکی کشور در طراحی و اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا داشته است، هنوز بسیاری از استفاده کننده‌گان از خدمات بانکداری اسلامی، اطلاعات محدودی راجع به ابزارها، منابع و مصارف مالی بانکداری اسلامی دارند و همچنین چالش‌ها و مسایل متعددی در ابزارها و اجرای این نظام وجود دارد. به همین دلیل یکی از مباحث مهم در نزد کارشناسان و خبرگان دانشگاهی و اجرایی نظام بانکداری اسلامی، رفع نارسایی‌ها و توسعه ابزارها و ارتقاء روش‌‌های اجرای این نظام می‌باشد.
تفاوت میان بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی
در متون مالی اسلامی، بین بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی تفاوت وجود دارد. در واقع، بانکداری بدون ربا، مقدمه‌ای بر بانکداری اسلامی است. اهمیت تشخیص این تفاوت در آن است که بانکداری اسلامی در حقیقت یک نظامی جامع بانکی اسلامی است که علاوه بر حذف ربا از عملیات بانکی (بانکداری بدون ربا)، در راستای تحقق اهداف اجرای اقتصاد اسلامی به اهدافی دیگر نیز در عملیات بانکداری بر اساس آموزه‌های جامع اسلام توجه دارد.
بنابراین، بانکداری بدون ربا یک گام مهم در تحقق بانکداری اسلامی است که با حذف ربا، عملیات بانکی را به عملیاتی مباح و مشروع تبدیل می‌کند، مانند استفاده از قراردادهای مالی مشروع قرض‌الحسنه و مشارکت و امثال آن. البته به سبب این که تحقق این گام مهم، یکی از مشکل‌ترین و مهمترین مراحل اجرای بانکداری اسلامی است، اغلب به اشتباه بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی دو مفهوم یکسان تلقی می‌شوند، در حالی که این‌طور نیست. در واقع بانک بدون ربا همان بانک سنتی است و تنها تفاوت آن با بانک ربوی در ماهیت حقوقی قراردادهای بانک است.
به عبارت دیگر، بانک بدون ربا یک موسسه انتفاعی است که از طریق قراردادهای شرعی، با سرمایه خود و منابع سپرده‌ای، برای کسب سود ، اقدام به جمع آوری سپرده‌ها ، دادن تسهیلات و اعتبارات و ارایه خدمات بانکی می‌نماید. از سوی دیگر، بانک اسلامی موسسه‌ای انتفاعی است که برای دستیابی به اهداف نظام اقتصادی اسلام و حداکثر شدن رفاه جامعه اسلامی و در چارچوب احکام و اخلاق اقتصادی اسلام، با سرمایه خود و منابع سپرده‌ای، به فعالیت بانکی اقدام می‌نماید. بنابراین، بانکداری اسلامی ویژگی‌هایی فراتر از بانکداری بدون ربا دارد. این ویژگی‌ها علاوه بر غیر ربوی بودن شامل، عدالت، شفافیت، صحیح بودن قراردادها، ممنوعیت ضرر و رعایت اخلاق اقتصادی اسلام است.
* امیررضا خلیلی
مدیر روابط عمومی مؤسسه اعتباری عسکریه