زنانی که جایی در آمار ندارند
به نقل از روزنامه همشهری ،هیچ آماری از زنان دستفروش در دست نیست؛ دستفروشی در هر منطقه تعریف و ویژگی های خاص خود را دارد. در شهرهای شمالی بسیاری از زنان دستفروش روستاییانی هستند که محصولاتی چون سبزی محلی، صنایع دستی یا مواردی از این دست را برای فروش به شهر می برند و این کار ارتباط چندانی با وضع اقتصادی شان ندارد.
در برخی مناطق چون استان های شمال غرب و شمال شرق یا مرکز دستفروشی میان زنان کمتر است و اگر هم باشد، بیشتر در اختیار غیربومی هاست. استان های جنوبی اما چهره دیگری از دستفروشی را به نمایش گذاشته است؛ در استان هایی چون خوزستان و هرمزگان زنان زیادی به اجبار شرایط اقتصادی مجبور به دستفروشی در بازارها هستند.
فارغ از تفاوت تعریف و هدف دستفروشی زنان در استان های مختلف، شیوع کرونا، تعطیلی مداوم بازارها در شهرهای قرمز و نارنجی، کاهش تردد شهروندان، افزایش قیمت کالاها، کاهش خرید مردم به دلیل ترس از انتقال بیماری و مواردی از این دست کار و کاسبی این قشر را کساد کرده است. اغلب زنان دستفروش تحت پوشش هیچ نهاد حمایتی نیستند یا مانند مردان امکان جایگزینی شغل کارگری و... را ندارند و از سوی دیگر برنامه های حمایتی تعریف شده در یک سال گذشته بیشتر افراد تحت پوشش بهزیستی یا کمیته امداد را دربر می گیرد. همه این موارد دست به دست هم داده تا زنان دستفروش این بار نیز جایی در اعداد و ارقام یا سبدهای حمایتی نداشته باشند.
از دستفروشی تا زباله گردی
ناصری 29ساله از زنان اهوازی است که در همه سال های گذشته با دستفروشی نان پسر10ساله و دختر 4ساله خود را تامین کرده است. سختی های بعد از کرونا موجب شده او به زحمت بتواند 450هزار تومان اجاره یک خانه خرابه را تامین کند و روزهای بسیاری بدون ناهار یا شام بماند. او پیش از این، سفره می فروخته و با افزایش قیمت سفره سراغ فروش دستمال کاغذی رفته است؛ «دستمال کاغذی هم صرفه ای ندارد و جوابگوی هزینه های زندگی نیست. با پسر 10ساله ام دستفروشی می روم.
گاهی جعبه دستمال از دستش روی زمین می افتد و به همین دلیل هم مردم می ترسند و خرید نمی کنند.»او مدتی است شب ها با پسرش زباله گردی می کند تا پلاستیک و جعبه های مقوایی را جمع کند. در همه سال هایی که شوهرش به خاطر دعوا در زندان است، نتوانسته تحت پوشش هیچ نهاد حمایتی قرار گیرد؛ «هر وقت به یکی از نهادها مراجعه کردم مدارک همسرم را می خواستند، اما خانواده شوهرم با من خوب نیستند و مدارک را نمی دهند. با خانواده خودم هم ارتباطی ندارم و هیچ کدام حمایتی از ما نمی کنند.»
تعطیلی بازار و کسادی کار
شریفه در بازار اهواز دستفروشی می کند. 2پسر دارد و از وقتی شوهرش که کارگر ساختمانی بوده در یک سانحه زمینگیر شده سرپرستی خانواده را بر عهده گرفته است.او باقلا، بامیه و سبزی می فروشد؛ همان چیزهایی که مردم این روزها کمتر تمایل به خریدش دارند. زندگی اش به سختی می گذرد اما سختی ها باعث نشده اخلاق را فراموش کند؛ حتی حق الحرام (یعنی شاید ترازو اشکال داشته باشد و وزن را بیشتر و کمتر حساب کند) جنس را هم حساب می کند.
نه اوضاع شریفه روبه راه است و نه اوضاع «سنیه» که در بازار ماهی می فروشد و با همسر و 3بچه اش زندگی می کند. عباس، همسر سنیه ماهیگیر است و با بلم در رودخانه تور پهن می کند و بعد از صید با سنیه به بازار می آید. تعطیلی های مدام بازار بیشتر از همه برای «سلیمه» گران تمام شده. سلیمه در بازار عبدالحمید لباس و قواره پارچه بریده شده را از پارچه فروشی می خرد و کنار خیابان می فروشد و خرج زندگی خود و 3فرزندش را تامین می کند. او توضیح می دهد که تعطیلی بازار و کاهش تردد مردم در بازار، زندگی اش را سخت کرده است: «سواد ندارم که جنسم را با موبایل بفروشم (فروش مجازی). قبلا مردم به بازار می آمدند و از من هم خرید می کردند اما حالا گاهی هیچ چیز نمی فروشم.»
زهرا هم هر روز از روستاهای حمیدیه به بازار قدیم اهواز می آید و با توجه به فصل، بامیه، کنار، خارک، خرما، خیار چنبر، سبزی نوبر و... را برای فروش می آورد. او همسرش را 2سال پیش در تصادف از دست داده و حالا با از دست دادن شغل کارگری اش با کاشت محصولات کشاورزی در زمین کوچکش و فروش آن در بازار، زندگی خود و 3پسر و یک دخترش را می گذراند.
گردش کرونا در بازار
در شهرهای شمالی خوزستان هم اوضاع زنان دستفروش تفاوت زیادی نمی کند. «زبیده» یکی از زنانی است که البته از راه های دور به گرگان مهاجرت کرده و همه درآمد خود و خانواده را از فروش اسپند، سنگ پا، لیف و وسایل بهداشتی تامین می کند؛ «هر بار که تعطیلی اعلام می کنند، زندگی ما هم سخت تر می شود چون مردم باید در خیابان باشند تا چیزی بخرند.»
او هم مثل همه زنان دستفروش، کرونا را برای خود هم خطرناک می داند. او در همین خیابان کرونا گرفته است و بیشتر از یک ماه نتوانسته سر کار بیاید؛ «خدا به ما رحم کرد. اول که کرونا آمده بود، کسی از ما چیزی نمی خرید. می گفتند ممکن است از اجناس ما کرونا بگیرند. حق هم داشتند. الان خرید می کنند، اما ما می ترسیم چون رعایت نمی کنند.»
زنان و بچه هایی که ناچار به همراهی اند
مردان دستفروش هم کم آسیب ندیده اند و همشهری پیش از این در گزارشی به مشکلات شان اشاره کرده بود اما آسیب برای زنان دستفروش طور دیگری است. «هانیه» زنی بیست و چند ساله است که کودکی 3ساله دارد. قبلا که کرونا نبود از بازار تهران لباس زیر می خرید و برای فروش به مترو می رفت یا گاهی بساطش را در خیابان های شرق پایتخت پهن می کرد. او اما حالا از سلامت بچه اش نگران است. از سویی نمی تواند بچه خردسالش را پیش کسی بگذارد و همین موضوع هم موجب شده نتواند سراغ شغل دیگری برود.
معصومه 23ساله هم همین شرایط را دارد. او چاقو، سبد و صافی، سبزی خشک، فندک و... می فروشد و دختر 6 ساله اش هم همان حوالی بازی می کند؛ «3سال پیش شوهرم ما را ترک کرد. مشکلاتی پیش آمد که ناچارم دستفروشی کنم. مغازه که نمی توانم اجاره کنم، اما بعد از شیوع کرونا مدام بساط ما باید جمع شود.»
***سرشماری های سال 95نشان می داد بیش از 3میلیون زن در ایران سرپرست خانوار هستند که این آمار در سال گذشته حدود 4میلیون نفر اعلام شده است. این آمار در شرایطی مطرح می شود که مراکز حمایتی، جز موارد محدودی مانند آمار زنان دستفروش در بازار شب بندرعباس و... هیچ اطلاعاتی از زنان دستفروش در دست ندارند.
سازمان بین المللی کار اعلام کرده است که محدودیت های اعمال شده توسط دولت ها برای مبارزه با شیوع کرونا موجب از میان رفتن 8/8درصد از ساعت های کار در سراسر جهان شده که معادل 255میلیون شغل تمام وقت است. براساس اطلاعات سازمان بین المللی کار، زنان و جوانان بیشترین آسیب را از محل بیکاری ناشی از شیوع کرونا متحمل شده اند. فعالان اجتماعی در ایران هم در این باره هشدار می دهند و تأکید می کنند علاوه بر افزایش جمعیت زنان در مشاغل کاذب، زنان فعال در همین مشاغل هم آسیب زیادی دیده اند.
غفلت از زنان دستفروش
در ماه های ابتدایی شیوع کرونا بود که فریبا نظری، مشاور وزیر کشور در امور زنان و خانواده از اشتغال زایی برای زنان سرپرست خانوار در کارگاه های دوخت ماسک و گان خبر داده بود. با وجود اینکه نظری در پاسخ به همشهری آمار زنان سرپرست خانوار شاغل و بیکار، دستفروش، دارای مشکل معیشتی در دوره کرونا و نوع اقدامات حمایتی از این قشر را در اختیار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و زیرمجموعه آن، سازمان بهزیستی اعلام می کند، اما قرار بود دفاتر زنان و خانواده استانداری ها حمایت هایی از این قشر داشته باشند.
مدیرکل امور بانوان استانداری هرمزگان تأکید می کند که طرح های زیادی برای توانمندی اقتصادی زنان ازجمله زنان سرپرست خانوار، بدسرپرست و جوانان بیکار اجرا شده است که از آن جمله می توان به آموزش و توسعه کسب وکارهای مجازی اشاره کرد.مریم یگانه در این باره به همشهری می گوید: «3-2طرح را بعد از شیوع کرونا برای مشاغل آسیب دیده و توانمندسازی بعد اقتصادی زنان انجام دادیم.
آموزش بازاریابی دیجیتال، توانمندسازی کسب وکار بانوان و تجارت الکترونیک، شناسایی و توسعه ظرفیت های تجارت الکترونیک و ایجاد و گسترش پلتفرم های شبکه ای و ارزان و عمومی در حوزه تجارت الکترونیک ازجمله این طرح هاست.»به گفته وی، ایجاد فروشگاه مجازی، اجرای طرح همیار رفاه، ایجاد صفحه مجازی تبلیغات، افتتاح دبیرخانه طرح توسعه مشاغل خانگی، آموزش مهارت های مختلف و ایجاد بازار مجازی از اقدامات انجام شده در ماه های گذشته برای حمایت از زنان بوده است.
مازندران هم به عنوان یکی از استان های با جمعیت بالای روستایی سهم زیادی از زنان دستفروش به ویژه در جوامع روستایی دارد که در دوران کرونا درآمدشان به دلیل تعطیلی بازارهای سنتی کاهش چشمگیری داشت. اما به گفته مدیرکل امور بانوان و خانواده مازندران، رسیدگی به این قشر به دلایل مختلفی مغفول مانده است. سمیه قاسمی طوسی می گوید: «به صورت مشخص کاری برای زنان دستفروش در شهرها و روستاهای مازندران انجام نشد اما اقداماتی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار در قالب ارائه تسهیلات کم بهره درنظر گرفته شد که بخشی از همین بانوان را نیز شامل می شد.»
وی می افزاید: «بیشتر اقدامات حمایتی به دلیل اولویت هایی که تحت ساختار موجود اعتباری، مدیریتی و اجتماعی قرار دارند حول محور مشاغل زن محور انجام شده و متأسفانه این قشر مغفول مانده اند. در چنین شرایطی معتقدم برای این گروه باید جامعه و نهادهایی مانند شهرداری در کنار مجموعه های عرضه محصولات مختلف، اقدامی همدلانه برای ساماندهی تولیدات آنها و فروش این محصولات انجام دهند.»
