بانک و صنعت، ممکن است تاکنون نام دیده‌بان یا Whistleblower را در مطالب یا سایت‌های مختلف دیده باشید و برایتان این پرسش پیش آمده باشد که منظور از دیده‌بان کیست؟ به عبارت ساده‌تر می‌توان گفت دیده‌بان به کسی اطلاق می‌شود که اطلاعات جمع‌آوری شده از فعالیت‌های غیرقانونی سازمان یا شرکت را گزارش می‌دهد.
استفاده از کلمه «دیده‌بان» در مقالات و نشریات به قرن نوزدهم بر می‌گردد. برای بیان واضح این کلمه می‌توان گفت که این اصطلاح ترکیبی از «سوت»، یعنی وسیله‌ای برای هشدار یا جلب توجه دیگران و «فوت‌کننده» یعنی شخصی که اعلام‌کننده هشدار است، اطلاق می‌شود (مانند مسابقه فوتبال یا سایر فعالیت‌های ورزشی، داوران در صورت مشاهده تخلف، سوت می‌زنند.)
در دهه 1960 آقای رالک نیدر یکی از فعالان سیاسی، معروفترین کسی بود که از این واژه استفاده کرد و پس از آن نیز روزنامه‌نگاران و دیگر فعالان سیاسی این اصطلاح را در مطالب و مقالات خود به کار بردند.
به نظرتان دیده‌بان‌ها چه کسانی هستند؟ معمولا آنها از بین کارمندان، پیمانکاران، مشتری‌ها یا هر شخص دیگری می‌توانند باشند که از فعالیت‌های غیرقانونی و متخلف محیط کسب و کار آگاه هستند. گفتنی است در آمریکا این افراد به واسطه فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند توسط «اداره امنیت شغلی و سلامت حرفه‌ای (OSHA)»و «کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC)» حمایت می‌شوند و حتی در سال 1989، قانون «ساربنز آکسلی (Sarbanes Oxley)» در این زمینه برای حمایت از آنها در آمریکا تصویب شد.
بسیاری از سازمان‌ها در حوزه‌ها و جنبه‌های مختلف کسب و کار، از تخصص دیده‌بان‌ها استفاده می‌کنند؛ به عنوان مثال OSHA بیشتر در مورد فعالیت‌های حوزه نقض محیط زیست و ایمنی و همچنین SEC در مورد فعالیت‌های مرتبط با نقض قانون اوراق بهادار از گزارشات دیده‌بان استفاده می‌کنند.
نکته جالب این است که در بسیاری از سازمان‌ها برای اطلاعات تاثیرگذار کسب شده از سوی دیده‌بان که از طرق مختلف به اطلاع مقامات ذیصلاح ارسال می‌شود، پاداش‌هایی در نظر گرفته می‌شود.
نحوه فعالیت دیده‌بان به این شکل است که او می‌تواند اطلاعات جمع‌آوری شده مربوط به تخلفات و فعالیت‌های غیرقانونی را به مقامات شرکت یا اعضای هیات مدیره ارائه دهد و در قبال آن پاداش دریافت کند.
حالا تصور کنید اگر اعضای هیات مدیره و مقامات شرکتی خود متخلف باشند، آن وقت وظیفه دیده‌بان چیست!؟ در این شرایط باید با حفظ محرمانگی مطالب، اطلاعات را به مقامات و نهادهای قانونگذار ارائه دهد.
برای روشن‌شدن مطلب، به چند نمونه ثبت شده در تاریخ آمریکا، اشاره می‌شود. یکی از معروفترین آنها افشاگری آقای مارک فلت است که گزارشات مفصلی به عنوان دیده‌بان از فعالیت‌ها و معاملات غیرقانونی آقای ریچارد نیکسون رئیس جمهوری پیشین آمریکا جمع‌آوری کرده بود که پس از اعلام آنها به مقامات قضایی، به استعفای رئیس جمهور منتهی شد. نمونه بارز دیگر مربوط است به کارمند سابق شرکت «انرون (Enron)» که اطلاعات جامعی را از شیوه‌های حسابداری غیرقانونی و متخلفانه شرکتش جمع‌آوری کرده بود و پس از اعلام رسوایی‌های حسابداری به مراجع قضایی، موجب توقف فعالیت شرکت شد و بهتر است بدانید که پس از آن بود که قانون «ساربنز آکسلی» متولد شد. قانونی که پس از تصویب، موجب شد تا دیدگاه و چشم‌انداز شرکت‌های آمریکایی در زمینه گزارشگری مالی و حسابرسی شرکت‌های سهامی عام پذیرفته شده در بورس، متحول شود.
حفاظت دیده‌بان
آنچه که حائز اهمیت است صحت و سقم اطلاعات گزارش‌شده توسط دیده‌بان است. قاعدتاً زمانی که صحت این اطلاعات محرزشد، دیده‌بان از مصونیت قانونی برخوردار خواهد شد که شامل منع شرکت متهم از انجام اقدامات نامطلوب یا مضر علیه دیده‌بان یا گزارشگر است. در اینجا منظور از اقدامات نامطلوب در واقع انجام همان رفتارهای خصمانه، تحقیرآمیز، توبیخ و سایر واکنش‌های تنبیهی است که ممکن است شرکت خاطی برای گزارشگر یا دیده‌بان ایجاد کند؛ البته باید خاطرنشان کرد که این حمایت‌ها از تهدیدها و خشونت‌های جسمی در شرایط خاص، نه تنها از خود فرد بلکه خانواده و همفکرانش را نیز شامل می‌شود.
پاداش‌های دیده‌بان
اغلب پیش آمده است که به عنوان جبران خسارت ارائه شده توسط دیده‌بان، به او پاداش داده شود. معمولا پاداش و قدردانی به صورت نقدی توسط دولت یا سازمان قانونگذار که گزارشات را دریافت کرده است، پرداخت می‌شود. در هر صورت اطلاعات ارائه شده توسط دیده‌بان باید منحصر به فرد باشد و یا اینکه قبلا گزارش نشده باشند.
بسیاری از شرکت‌ها سازوکارهایی را برای ارتقا و بهبود روش‌های دیده‌بانی ارائه می‌دهند، چرا که استفاده از روش‌های غیرمعمول و بیهوده به هیچ وجه حمایت قانونی را برای دیده‌بان در بر نخواهد داشت.
امروزه بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌ها تلاش می‌کنند تا کارکنان خود را به ارائه راهکارهای جدید و پیشنهادات موثر در این حوزه ترغیب کنند.
دیدگاه آیسکو
آیسکو یا به عبارتی «سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار (IOSCO) » دیده‌بانان را منبع مفیدی از اطلاعات می‌داند و تاکید می‌کند گزارشگری آنها زمانی ارزشمند است که از لحاظ حقوقی، مورد حمایت حوزه‌های قضایی قرار گیرند.
همچنین این نهاد بین‌المللی تاکید دارد که بازارها باید چارچوب نظارتی مناسب و مستند داشته باشند تا در صورت لزوم، اطلاعات آنها در دسترس هر مرجع نظارتی ذیربط و حتی سهامداران قرار گیرد. چارچوب نظارتی که سازوکار موثر دیده‌بانی را ایجاد کند تا با برخورداری از اطلاعات زودهنگام، از هر گونه سوء رفتار احتمالی یا بی‌نظمی جلوگیری شود.
در اکثر بازارها، دیده‌بانی، به عنوان ابزاری محسوب می‌شود که توسط مقامات و ناظران بازار برای کمک به تشخیص سوء رفتار استفاده می‌شود. دیده‌بان‌ها با اعلام موارد مشکوک می‌توانند منبع مهمی برای حمایت از مقررات در برابر سوء رفتارها و تخلفات باشند. از این رو مقامات نظارتی بازارها می‌توانند با توجه به اخذ حمایت‌های لازم و قانونی، مشارکت‌کنندگان بازار را نسبت به افشای اطلاعات از متخلفین به مقامات ذیصلاح ترغیب کنند تا علاوه بر حمایت از آنان، در شرایط خاص پاداش‌های نقدی نیز به آنها اعطا شود.
شایان ذکر است از طریق دیده‌بانی، مقامات بازار علاوه بر کسب اطلاعات ارزشمند، می‌توانند با مراجعه به سایر بازارهای نظارتی و قانونگذاران بین‌المللی از دانش و تجربیات آنان در این حوزه بهره‌مند شوند.
دیده‌بان در سازمان بورس و اوراق بهادار
سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان نهاد ناظر و خودانتظام حوزه بازار سرمایه کشور با نگرش حمایت از حقوق و منافع سرمایه‌گذاران و با ایجاد فضای قانونمند و افزایش اعتماد فعالان بازار سرمایه، همواره تلاش دارد تا فرهنگ سهامداری و سرمایه‌گذاری را در کشور توسعه دهد. از این رو، شفاف‌سازی اطلاعات بازار سرمایه، کشف و از بین بردن تخلفات در راستای پیشگیری از فساد در بازار سرمایه را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است.
شایان ذکر است که هیأت مدیره سازمان بورس، تاسیس اداره تحت عنوان «دیده‌بان سلامت بازار سرمایه» را در تاریخ سیزدهم آبان 98 مصوب کرده است. اهداف اصلی این اداره، دریافت گزارش‌های مبتنی بر تخلف در بازار سرمایه، شناسایی خلاء‌های قانونی، پیگیری، بررسی و رفع آنها است و در نهایت پس از دریافت صحت و سقم گزارش، به دیده‌بان پاداش‌های نقدی اعطا خواهد شد.
اداره امور بین‌الملل سازمان بورس و اوراق بهادار
افسانه میرزایی
