چرائی و چیستی شب قدر

ماه مبارک رمضان فرصتی برای تأمل و اندیشه و فهم و معرفت­ یابی نسبت به معارف عالیه قرآنی است زیرا دلها و ذهن ها با آیات قرآن اُنس بیشتری یافته و آوای قرآن از هر سو به گوش گوش­داران می ­رسد. بهانه شب قدر در این ماه، موضوع تقدیر، قدر،‌ لیله قدر، نزول قرآن و مانند آن را در رأس موضوعات مورد توجه قرار می­دهد. از این رو نکاتی در این باب را خالی از لطف ندیده و به نقل آن می ­پردازیم. لازم به ذکر است که همه این نکات به نحو احتمال از سوره قدر استفاده گردیده است.

آنچه مسلم است شبی در بین شبهای سال بعنوان شب قدر وجود دارد و تقریباً وفاقی بر این سخن هست که آن شب یکی از شب های ماه رمضان است. گرچه تردیدهائی احتمالاً عمدی در تعیین آن در روایات گوناگون ملاحظه می­ شود.

محتمل است پنهان کردن این شب گرانقدر بمنظور تجلیل و تکریم آن و یا پیشگیری از هرگونه کوتاهی عمدی و یافتن استحقاق شقاوت در آن و یا ترغیب به احیای شبهای رمضان و عبادات و یا همان فلسفه پنهان بودن اولیای الهی در مردم و یا عمل مقبول و مرضیًّ حق در بین اعمال باشد. همچنان که محروم نشدن مردم از آن در صورت خطای در شناخت شب های ماه را نیز بویژه در افق­ های گوناگون نباید از نظر دور داشت.

در مورد چرائی و چیستی شب قدر نکات را فراوانی می­ دانیم همانطور که ابهامات و سئوالات زیادی نیز وجود دارد و البته اهمیت آن در سطحی است که در طول سال و در تمام نمازهای واجب و مستحب، استحباب خواندن سوره قدر در رکعت اول و سوره توحید در رکعت دوم، هدف توجه دادن پیوسته و مستمر مؤمنین به آن دنبال شده است. گوئی قلْه قدر بایستی دائماً موردنظر سالکان و بندگان خداوند بوده باشد و همچون شاخص راهنما چشم­ها را به خود مجذوب و نیتها را به خود معطوف کند تا پالایشی دائمی در بینش و گرایش و رفتار آدمیان به قصد راه­یابی به اوج قله قدر شکل بگیرد.

عقیده به لیله قدر، ویژگی ها و خصوصیاتی را برای مؤمین به دنبال دارد که هر یک نیاز به واکاوی و موشکافی فراوان دارد. اگر این ویژگی ها را حکمت، فلسفه،‌انگیزه یا کارکرد شب قدر معرفی کنیم، سخن گزافی نگفته­ ایم. این کارکردها متعددند و پاسخ این سئوال هستند که چرا شب قدر برای انسانها پیش­بینی و در ماه رمضان تعبیه گردیده است؟

دلایل گوناگونی متصور است از جمله:

 

1ـ پیوند بین غیب و شهادت 

احتمالاً یکی از کارکردها،انگیزه هاو فلسفه­ های جعل لیله قدر این بوده است که مؤمین به کشف رابطه بین عالم غیب و عالم شهادت نائل شده و این دو عالم را در رابطه با یکدیگر ببینند. اینکه از جهان غیب همه امور تدبیر و مدیریت شده و در شب قدر توسط ملائکه و روح همه امور تنزل یافته و به زمین می ­رسد و اینکه زمین و زمینیان و جهان شهادت در پیوند و پیوستگی با جهان غیب و باطن عالم بوده و این رابطه در حد تعیین همه مقدرات،‌ تنگاتنگ و نزدیک می ­باشد،پیام مهمی است.

کشف این رابطه که در گرو کشف و فهم کیفیت نزول قرآن است، اوج درایه و درک و معرفت و آگاهی از حقیقت هستی و البته با عنایت پروردگار و برای انسان کامل و به تبع اوبرای سایرین به فراخور استعداد و قابلیت ­های آنهاست.

 

2ـ تنظیم هندسه فکری 

ضرورت سامان ­یابی ذهن انسان ها در تفسیر و تحلیل از پدیده ­ها و عالم آفرینش و بخصوص جهان انسانی و تحولات مربوط به زندگی انسان ها ایجاب می­کند تا پیوسته او را به وجود هندسه اداره عالم و کم و کیف تقدیرات امور توجه دهند و لیله قدر ،نظام­ بخش ذهن بوده و ترسیم­ گر نظم حاکم بر عالم هستی به طور پیوسته درذهن ها ویادآور انسانهابه این نظام و چینش حکیمانه می گردد.

 

3ـ‌ تقویت حسابگری در انسانها 

اینکه جهان هدفمند، با حساب و کتاب و برنامه و برخوردار از حسابگری است، پیام بسیار مهمی برای انسانها دارد که باید حسابگر و برنامه ­ریز بوده و به فکر تقدیرات خود در پرتو نظم حاکم و براساس سنت ­ها و مقررات الهی باشند.

وجود لیله قدر این پیام را دارد که انسانها با تمهید مقدمات و کسب آمادگی ­های لازم می ­توانند مشمول برنامه ­های سعادت­بخش و خیرآفرین هستی گشته و سرنوشت خود را چنانکه حسابگری نموده ­اند، قرار داده و تقدیرات خود را به دست خویش مقدر نمایند.

بعلاوه شاید لیله قدر فرصتی برای حسابرسی و ارزیابی برنامه ­های زندگی نیزحداقل سالی یکبار باشد.

 

4ـ انگیزش 

یکی از فلسفه ­ها و حکمت های شب قدر، ایجاد انگیزش در انسانها برای کسب عالی ترین مقامات و تهییج و ترغیب آنها به تلاش و حرکت برای دستیابی به بالاترین جایگاه ­ها و برخورداری های مادی و معنوی و احراز سعادت می ­باشد. طبیعت این انگیزش، رقابت و سبقت­ جوئی در بین انسانها و عمل به آیه سارعوا الی مغفره من ربکم.. با وجود لیس للانسان الاماسعی است.

 

5ـ پیوند بین امت و امام 

ملائکه و روح در شب قدر همه امور را فرو می­آورند و باید تحویل کسی دهند وگرنه نزول آنان لغو است. تحویل ­گیرنده کسی جز امام و حجت برحق یعنی حضرت مهدی(عج) نیست. بنابراین نزول ملائکه بر ولی خداست و بر این اساس کارکرد لیله قدر پیوند دادن مردم با اولیاء الهی و بویژه امام زمان(عج) است. برنامه­ های زندگی و تقدیرات امور که بدست امام(ع) تأیید و امضاء می­ گردد، توجهات و ارتباطات با امام را نه تنها گوشزد که الزامی می­نماید ولذا این اثر شب قدر است که درپرتو آن پیوند امت و امام ،مستحکم تر و تجدید می­ گردد.

 

6ـ تعلیم و تفهیم نظام علی و معلولی 

اصلی­ترین قاعده در جهان هستی ،قاعده علت و معلول، رابطه علّی بین اشیاء و پدیده­ها و سایر اصول مترتب بر آن همچون اصل سنخیت و قطعیت و امثال آن می­باشد.

شب قدر به ما این ذهنیت را می­دهد که جهان و حوادث آن و سرنوشت انسانها صدفه و اتفاق و حادثه­های بی­ دلیل نیست بلکه نظمی علّی و معلولی برآن حاکم است و مهمترین قاعده و اصل مربوط به هستی­ شناسی را یادآور می­ شود که مبنای همه قواعد فکری و علمی در همه رشته­ های علمی برای انسانهاست.والبته این پایه ومایه همه معارف وعامل هستی شناسی است.

 

7ـ یاد خدا از بندگان 

پیام شب قدر این است که خداوند سبحان به فکر و یاد بندگان و مخلوقات خود بوده و آنها را فراموش نکرده و در این شب امور آنان را تدبیر و تقدیر می­نماید و توسط رسولان خود به زمین می­فرستد.

هیج امری از امور بندگان مورد نسیان و فراموشی قرار نگرفته و پروردگار ،انسانهارا از یاد نبرده و به خود رها نکرده و ربّ آنان است و مالک متصرف و دست ­اندرکار امور آنان بوده و کار خلق را به ربّ دیگری واگذار نکرده بلکه خود حیات و ممات آنان را مدیریت و اداره می­ کند.

 

8ـ خیریّت 

شب قدر جز خیر برای بشر و موجودات عالم چیزی نیست اصل تقدیر خیر است، جعل لیله قدر خیراست ،اعلام آن به بشر خیر است ،اینکه در ماه رمضان قرار گرفته خیر است، هر نزولی از طرف خدا خیر است ،اساساً شر وجود ندارد و همه چیز که موجود می شود خیر است .جز سوءاختیار و انتخاب ناروای انسانها هیچ چیزی در عالم بد نیست و در شب قدر جز خیر انسان ها، چیزی تقدیر نمی­ گردد. نزول قرآن در لیله قدر حاوی این پیام است که تقدیرات انسانها همین قرآن است و خدا جز رحمت، فضل، نعمت،‌سعادت برای انسانها تقدیر نکرده است.

شب قدر نیز سلام و نور است .تاریکی و سایه را ایجاد نمی­کنند بلکه گناه،ضعف،کاستیهاو عیب­ها و نقصهاست که از شمول نور فراگیر الهی در این شب ،محرومیت را بوجود آورده و سایه می­ سازد در شب قدر تقدیر همه انسانها کمال و خیر است و خداوند براساس آیات قرآن تقدیر می­کند که همه انسانها به کمال خود رسیده و انسان کامل گردند و راه مستقیم این تدبیر الهی را نیز به تفصیل در آیات این کتاب و توسط پیامبر بزرگش به گوش همگان رسانده است.

 

9ـ تکوین و تشریع

قرآن که کتاب تشریع و دربردارنده همه امور تشریعی است در شب قدر نازل گردیده و امور تکوینی و تقدیرات نیز در همین شب تعیین و تنزیل می­یابند. پیام این مقارنت اولاً انطباق تکوین و تشریع است یعنی کتاب تشریع با کتاب تدوین و تکوین هستی با یکدیگر همسان بوده و از همین رو در قرآن همه چیز هست و هیچ موضوعی از آن بیرون نیست (مافرطنافی الکتاب من شی ـ ت‌بیان کل شی) ثانیاً همچنانکه در شب قدر امر همه چیز تنزل یافته و حکم تکوینی همه چیز روشن می­شود (فیها یفرق کل امر حکیم) حکم تشریعی همه چیز نیز روشن می­گردد و تکوین و تشریع با یکدیگر منطبق­اند.

 

10ـ رضایتمندی

مقام رضا و رضوان و رضایت که عالیترین مقامات است (و رضوان من الله اکبر) با معرفت نسبت به پروردگار و اراده او، جهان هستی، تدبیرات امور و اطمینان از نظام­ مندی، هدف­داری، عدالت و آینده روشن حاصل می­ شود. شب قدر یعنی اینکه خداوند برای انسانها تصمیم گرفته، امورات آنها را تدبیر می ­کند و در نظام احسن خود،‌آینده روشن و عادلانه بلکه فضل آمیزی را برای آنان رقم می­ زند.

علم و آگاهی به اینکه آنچه اتفاق می ­افتد از اراده و علم خداوند خارج نبوده و پسند پروردگار است، اطمینان خاطر و رضایت قلب انسانها را به دنبال خواهد داشت و لذا رضایت مندی انسانها دستاورد و نتیجه شب قدر است.

 

11ـ توحید

حکمت جعل لیله قدر،‌توحید است. توحید افعالی بیان دیگری از شب قدر است .کارها به دست خداست و تا مشیت و اراده او نباشد چیزی اتفاق نمی­ افتاد و هر آنچه واقع می ­شود خواست و اراده اوست. شب قدر پیام توحید، یاد خدا،‌سپردن کارها به خدا،‌کارها را از خدا دیدن و خلاصه پیوند زدن ذهن و دل و زندگی و حیات و ممات انسانها با خدارا دارد.

 

12ـ معیار مبنا

ذهن ما برای ارزش گذاری نیاز به معیار دارد. معیارنیز مقایسه می ­طلبد و در قیاس و مناسبات است که ارزشها ظهور می­ یابد. مکانها از نظر ارزش یکسان نیستند حرم و بیت­ الله همچون سایر جاها نیست .زمانها نیز یکسان نیستند. رجب و شعبان و رمضان متفاوتند. نقطه معیار و معیار مبنا که قلّه همه زمانها و شاخص آنهاست،‌شب قدر است. آنگاه که قدر آن شب روشن گردد برای سایر لیالی نیز می­ توان قدری و ارزشی را ارزش گذاری نمود. شب قدر معیار ارزش گذاری و قله ارزش وترغیب ­گر و تشویق­ کننده انسانهابه آن اوج است.

 

13ـ خدا معیار ارزش و قدر و ارزشگذار

هر عملی از انسان ارزشی دارد که ارزش­ گذار و تعیین کننده میزان قدر آن خداست و این مطلب بصورت کمی ودقیق برای هر عملی مشخص است مثلاً نماز جماعت 2 نفر 10 برابر و یا صدقه یا صله­رحم ثواب چند حج یا عمره دارد همچنانکه مجموعه اعمال انسانی، رتبه، جایگاه، منزلت و درجه­ای را برای اوفراهم می­ کنند.

که این نیز به دست خداست (لهم درجات). بالاتر از اینها هر انسان بلکه هر موجودی در نظام هستی دارای رتبه و جایگاهی است که همچون حلقات یک زنجیر یا اعداد در سلسله مراتب خود نسبت به سایرین ،قدر و ارزش معین و جایگاه و درجه مشخصی دارد. این جایگاه بسته به میزان حظّ و بهره هر موجود از وجود است. و با تدبیر و تقدیر الهی تعیین می­ گردد. از اینرو می­ توان گفت یکی از پیامها و کارکردهای شب قدر این است که ارزش ­گذار و تقدیرگر هر عمل یا موجودی فقط خداست. هم اوست که ارزش را به تقوا (ان اکرمکم عندالله اتقیکم)، علم (یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات)، جهاد (فضل ­الله المجاهدین علی القاعدین) و امثال آن داده و از ارزشهای پوچ، پوشالی، موهوم، غیرواقعی و فریبنده همچون حسب و نسب و مقام و مال تحذیر نموده است.

ملاک همه ارزشهای الهی نیز می­تواند قرب باشد و تقرّب به او تعیین ­کننده درجات آدمیان و معیار ارزش آنهاست.

 

14ـ قرآن متضمن مقرّرات عالم و آدم

نزول قرآن در شب قدر و قدر بودن شبی که در آن قرآن نازل شده حامل این پیام مهم و اساسی است که تقدیرات شما در این شب همانا چیزی است که در قالب آیات قرآن نازل شده است.

در این شب همچنانکه قرآن نازل شده، تقدیر همه امور نازل شده و این مقارنت و همراهی ،بیان یکی بودن آن دو می ­باشد. پس تقدیرات چیزی جز آنچه در قرآن آمده نخواهد بود.

مقدرات مؤمنین، منافین و کفار و همه سنت­ها و قواعد حاکم بر جهان هستی و زندگی انسانها که تقدیر آنهاست در قرآن و در قالب آیات و سور آن نازل شده است .اگر کسی بخواهد بداند تقدیر او چیست باید به قرآن مراجعه کند تا نه تنها تقدیرات دنیوی خویش بلکه مقدرات ابدی خود را در آن بیابد و با این نگاه همه آیات قرآن بیان تقدیرات است. ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین یعنی تقدیر این است که این کتاب برای متقین، هدایت است. همچنانکه برای ظالمین خسارت و شقاوت می­باشد.

 

15ـ تقدیر همگانی

ظاهراً همه موجودات دارای تقدیر هستند زیراهر موجودی یا دارای حالت منتظره و کمال متوقعه است یا نه. جز ذات اقدس حق که کمال محض و مستجمع جمیع کمالات است و هیچ حالت منتظره­ای در او و برای او وجود ندارد، سایر موجودات در درون خود یا نسبت به سایرین دارای حالت منتظره و کمال پیش­رو هستند و همگی در مسیر بسوی خدا (الا الی الله تصیر الامور) صیرورتی مقدّر و مسیری مشخص با تقدیری معین دارند .هر چند موضوع تقدیر برای جهان ماده و مادیات و از جمله انسان خصوصیت افزون ­تری دارد.

 

16ـ مشروط بودن تقدیرات به اذن خدا

تقدیر و لیله قدر به معنی خروج کار از دست خداوند نیست. تفاوت تقدیرگرائی منفی که باعث سقوط و انحطاط برخی جوامع گردیده با تقدیرگرائی قرآنی در مأذون بودن تقدیرات به اذن الهی است .

داستان یونس، رؤیای پیامبر(ص) و بسیاری از تقدیرات تغییر یافته بیانگر این است که اولاً یمحوالله مایشاء ویثبت وعنده امّ الکتاب وحتی خلود در بهشت یا جهنم، مشروط به مشیّت الهی است و تقدیرات امور،‌آنها را از دایره مشیّت پروردگار خارج نمی­ کند بلکه مشروط به اذن او و مادام الأذن هستند.

ثانیاً تصمیم ،برنامه و تقدیر با اجرا، وقوع و تحقّق تفاوت دارد .به محض تقدیر، تحقق شکل نمی ­گیرد و لذا ممکن است در بستر تقدیرات دیگر و سنت­ های دیگری، گریز از تقدیرات ممکن باشد. اصولاً تقدیرات برای هدایت انسان بوده و با این فلسفه است که انسان در بستر آنها و با اختیار و انتخاب خود راه هدایت و سعادت و تقدیرات مطلوب خود را برگزینند.

نکته قابل تأمل اینکه به نظر می­ رسد تقدیرات الهی هر چه بلندمدت­تر باشد ،قطعی ­الوقوع ­ترند و تقدیرات نزدیک در پرتو تقدیرات دیگر قابل تغییرترند. حوادث جهان آخرت و همچنین آخرالزّمان و تقدیرات تکامل تاریخ بشری و همه مقدرات بلندمدت­ تر، همچنانکه تاریخ نشان می­ دهد از درجه قطعیّت بالاتری برخوردارند کما اینکه تقدیرات روزمره و کوتاه ­مدت زندگی انسانها با توجه به عکس ­العمل های انسانها قابل تغییر هستند.

بدیهی است در همه موارد پیش گفته ،بین علم الهی و تقدیر الهی تفاوت وجود دارد.